Dân tộc Thái có trên 1 triệu người sinh sống tập trung chủ yếu tại các tỉnh
Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hoà Bình, Yên Bái, Nghệ An, Thanh Hoá và sinh sống
rải rác ở một số tỉnh miền núi phía Bắc và Tây Nguyên do di cư. Dân tộc Thái còn
có những tên gọi khác là Táy và có các nhóm Táy Đăm, Táy Khao, Táy Mười, Táy
Thanh, Hàng Tổng, Pu Thay, Thổ Đà Bắc. Tiếng Thái thuộc hệ ngôn ngữ
Tày-Thái.
Lịch sử và Văn hoá đặc trưng của người Thái
Trải qua
các cuộc thiên di trong lịch sử, dân tộc Thái có mặt ở Việt Nam từ hàng trăm năm
trước, họ có nhiều kinh nghiệm đắp phai, đào mương, dựng cọn, bắc máng lấy nước
làm ruộng nên trong dân gian thường truyền câu ca “Xá ăn theo lửa, Thái ăn theo
nước”. Canh tác lúa nước là hoạt động sản xuất chính của người Thái, lúa gạo là
nguồn lương thực chính, đặc biệt là lúa nếp. Tuy nhiên người Thái cũng làm nương
để trồng lúa, ngô, lạc, vừng… và nhiều thứ cây trồng khác. Trong từng gia đình
còn chăn nuôi gia súc, gia cầm, đan lát, trồng bông, nuôi tằm để dệt vải, một số
nơi còn làm đồ gốm… Sản phẩm nổi tiếng của người Thái là vải thổ cẩm với những
nét hoa văn độc đáo sắc màu rực rỡ, bền đẹp.
Trong trang phục truyền
thống, nam giới mặc quần áo thổ cẩm màu chàm xanh hoặc chàm đen, nhưng vài chục
năm gần đây nam giới đã chuyển sang mặc âu phục là chủ yếu. Phụ nữ Thái hiện nay
vẫn gắn bó với trang phục truyền thống: áo cỏn màu trắng, xanh hoặc đen bó sát
thân với hàng khuy bạc trắng, váy dài đen quấn suông hoặc được thêu viền hoa văn
ở gấu. Cùng với váy, áo phụ nữ Thái Đen còn có chiếc khăn Piêu thêu hoa văn bằng
nhiều loại chỉ màu rất sặc sỡ và đẹp. Đồ trang sức của phụ nữ chủ yếu là vòng
bạc, xuyến bạc đeo ở cổ và tay; hoa tai bằng bạc hoặc vàng.
Bản mường
Thái thường định cư gần nguồn nước, mỗi bản có từ vài chục đến hơn trăm nóc nhà
kề bên nhau, người Thái ở nhà sàn, kết cấu bằng gỗ, với những hàng cột gỗ vuông
hoặc tròn được kê đá, sàn cao, lợp lá cọ hoặc ngói. Mỗi nhà tuỳ theo gia cảnh mà
dựng 3 gian hoặc 5 gian. Người Thái Đen làm nhà thường tạo mái hình mai rùa,
trang trí trên hai đầu nóc nhà bằng khau cút theo phong tục xưa truyền lại.
Trong hôn nhân gia đình, hiện vẫn còn duy trì tục ở rể, vài năm sau, khi đôi vợ
chồng có con mới về nhà chồng sinh sống rồi sau đó tách hộ ra ở riêng.
Về
thế giới tâm linh, người Thái có quan niệm đa thần và giữ tục cúng tổ tiên. Do
đời sống gắn liền với sản xuất nông nghiệp nên có tục lấy nước đêm Giao Thừa, lễ
hội đón tiếng sấm năm mới và một số lễ hội cầu mùa khác. Đối với người chết, họ
quan niệm là tiếp tục “sống” ở thế giới bên kia vì vậy đám ma là lễ tiễn người
chết về với “mường trời”. Người Thái có nhiều họ, mỗi họ có những qui định kiêng
kỵ khác nhau, chẳng hạn: họ Lò kiêng không ăn thịt chim Táng Lò, họ Quàng kiêng
con hổ…
Về văn học nghệ thuật, do người Thái có chữ viết riêng nên kho
tàng văn học dân gian như truyền thuyết, ca dao, truyện thơ, văn học, dân ca… và
một số luật lệ còn được lưu giữ và truyền lại khá nguyên vẹn qua các bản ghi
chép trên giấy bản hoặc trên lá cây. Một số tác phẩm truyện thơ nổi tiếng như
“Xống chụ xon xao”, “Khun Lú, Nàng ửa”… Đồng bào Thái rất thích ca hát, đặc biệt
là khắp. Khắp là lối ngâm thơ hoặc hát theo lời thơ, có thể đệm đàn và múa.
Nhiều điệu múa như múa xoè, múa sạp, múa quạt rất độc đáo đã được trình diễn
trên sân khấu trong và ngoài nước, hấp dẫn đông đảo khán giả. Vào dịp lễ hội,
hạn khuống và ném còn là hai trò chơi mang nét đặc trưng văn hoá nổi tiếng của
người Thái.
… cùng văn hoá ẩm thực độc đáo
Một trong những đặc
trưng nổi bật của dân tộc Thái là văn hóa ẩm thực. Dân tộc Thái ưa cái hương vị
đậm đà, giàu chất dinh dưỡng của món nướng. Món thịt trâu hoặc bò, cá, gà nướng
được người Thái tẩm, ướp gia vị rất cầu kỳ. Gia vị để ướp là tiêu rừng hay còn
gọi là “mắc khén”, ớt, tỏi, gừng, muối... Trước khi đem ướp với thịt, các gia vị
cũng được nướng lên cho chín, tỏa mùi thơm. Trong mâm cơm của người Thái có
nhiều món ăn, mỗi món đều có hương vị đặc trưng. Các loại thịt gia súc, gia cầm,
hay thuỷ sản đều có thể nướng. Thịt thái miếng, ướp gia vị, dùng xiên hoặc kẹp
tre tươi đặt lên than hồng; hoặc thịt băm nhỏ, bóp nhuyễn với trứng, gói lá
chuối, lá dong, kẹp lại, nướng trên than đỏ hoặc vùi tro nóng; khi chín, thịt
rất thơm, ăn không ngán. Món cá nướng hấp dẫn bởi hương thơm của cá, vị cay của
ớt. Món “pỉnh tộp” cũng là cá nướng, nhưng thường dùng cá to như chép, trôi,
trắm... mổ lưng, để ráo nước, xoa một lớp muối rang nổ; tẩm ớt tươi nướng,
nghiền nát, mắc khén, để cá ngấm gia vị, cứng thịt lại rồi đặt lên than hồng. Cá
chín có vị thơm hấp dẫn, dùng để uống rượu rất độc đáo. Sản phẩm cá được người
Thái chế biến ra nhiều món ăn khác nhau, đặc trưng và ngon: cá hấp trong chõ gỗ,
người Thái gọi là cá mọ; món “pa giảng” là cá hun khói.
Do đặc thù vùng
cao, người Thái thường để dành cá sấy trong bếp. Khi có khách, nhà xa chợ, chưa
làm kịp món ăn thì bỏ cá ra nướng lại cho thơm, rót rượu mời khách nhâm nhi. Và
ở bếp, người nhà tiếp tục chế biến món ăn, tiếp từng món lên đãi khách. Đây là
cách giữ chân khách, thể hiện sự hiếu khách của đồng bào vùng cao.
Bên
cạnh các món nướng, người Thái còn có tài chế biến gia vị để ăn với các món
luộc, món hấp, hương vị thơm ngon. Lên Điện Biên, du khách sẽ được thưởng thức
món gà “đi bộ” - gà nuôi thả trên đồi, luộc lên chấm với gia vị chéo rất ngon,
không ngấy, uống với rượu Mông pê hoặc lẩu sơ rất thú vị. Từ thịt, cá, người
vùng cao còn có các món lạp, luộc, canh chua... với vị ngon đặc
trưng.
Xôi nếp là món ăn truyền thống của dân tộc Thái. Người Thái có
phương pháp đồ xôi cách thuỷ bằng chõ gỗ rất kỹ thuật. Xôi chín bằng hơi, mềm,
dẻo nhưng không dính tay. Xôi được đựng vào ép khẩu hoặc giỏ cơm đậy kín, ủ ấm,
giữ cho cơm dẻo lâu. Cơm lam là đặc sản của dân tộc Thái thường được sử dụng vào
dịp lễ, tết hay đãi khách. Với các chuyến du lịch, du khách có thể mang theo ép
khẩu xôi, vài khúc cơm lam để ăn dọc đường hoặc khi nghỉ ngơi tại các điểm tham
quan sẽ rất tiện lợi. Mùa nào thức nấy, người Thái đãi khách bằng sản vật, như:
măng đắng, măng ngọt, rau cải ngồng, rau dớn... chấm với gia vị chéo, đậm đà vị
cay của ớt, riềng, mặn của muối rang, hương thơm của rau làm biết bao du khách
phải ngẩn ngơ khi đã một lần nếm thử./.
